ماهنامه علمی سبک شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)
سال 16، شماره 10، دی 1402 ، شماره پی در پی 92

بررسی مشابهتهای زبانی میان پندنامه های قرن پنجم هجری (دستورالملوک، سیاستنامه، قابوسنامه، نصیحه الملوک غزالی)

صفحه (43 - 65)
الهام پهلوان صباغ ، مهرداد چترایی عزیزآبادی (نویسنده مسئول)، محبوبه خراسانی
تاریخ دریافت مقاله : آذر 1401
تاریخ پذیرش قطعی مقاله : اسفند 1401

چکیده

زمینه و هدف: مباحث مربوط به ادبیات تعلیمی و اندیشۀ سیاسی در ایران، با تمرکز بر دورۀ اسلامی، محقق را مستقیماً به مجموعه ای از آثار ارجاع میدهد که ذیل عنوان سیاستنامه در دوره های مختلف تاریخ به نگارش درآمده اند. سیاستنامه نویسی در این دوران حاصل انباشت دوگانگی فکری فرهنگی است که از سویی بازتابی از اندیشۀ سیاسی در دوران ایران باستان و از دیگر سو با رگه هایی از اندیشۀ سیاسی اسلامی درهم ‌آمیخته است. سیاستنامه، قابوسنامه، نصیحهالملوک، و دستورالملوک که همگی در قرن پنجم هجری تألیف شده اند، پندنامه هایی شامل دستورات عملی برای هدایت و راهنمایی درباریان در امور سیاسی از عالیترین درجه یعنی پادشاه تا فروترین درجه یعنی عمال و کارگزاران است. در این تحقیق به بررسی مشابهتهای زبانی میان دستورالملوک، سیاستنامه، قابوسنامه و نصیحهالملوک غزالی پرداخته شده است.

روش مطالعه: این مقاله با شیوۀ توصیفی و تحلیلی سعی دارد با رویکردی مقایسه ای، مشابهتهای زبانی این چهار متن را در دو زمینۀ آموزه های مربوط به سیاست و کشورداری، و اخلاق فردی بررسی کرده و به این پرسش پاسخ دهد که آیا بین این آموزه ها در چهار متن یادشده تفاوتی هست یا نه؟

یافته ها: متون چهار اثر مذکور، از نظر حکایت‌محوری، اطناب، صورتهای نشانه دار، تقسیم و ایضاح، صورتهای تأکیدی، تکرار، ترادف، تضاد/ پارادوکس، سیاقۀالاعداد و عدم استفاده از موازنه و سجع مشابهتهای زیادی دارند.

نتیجه گیری: ویژگیهایی چون سادگی و روانی، استشهاد به آیات و احادیث، حکایت‌محوری، تکرار و ترادف، ساختهای متناقض، استفاده از وجه های خاص فعلی و آرایه های ادبی‌ چون ارسال‌المثل و تقسیم و ایضاح پس از ابهام بعنوان شاخصه های زبانی مشترک به خصوصیاتی قابل ‌تعمیم در این پندنامه ها بدل شده است.

کلمات کلیدی
مشابهتهای زبانی , دستورالملوک , سیاستنامه , قابوسنامه , نصیحهالملوک غزالی.

• بهار، محمدتقی (1391) سبک‌شناسی، جلد دوم، چاپ دوازدهم، تهران: امیرکبیر.
• خطیبی، حسین، (1398) فن نثر در ادب فارسی، تهران: زوار.
• رزمجو، حسین (1374) انواع ادبی و آثار آن در زبان فارسی. چاپ سوم. مشهد: انتشارات آستان قدس رضوی.
• رضانژاد، نوشین (1367) اصول علم بلاغت در زبان فارسی، تهران: انتشارات الزهرا.
• شاذانی نیشابوری، ابوالقاسم نصربن احمدبن عمر، نسخۀ خطی«دستورالملوک».
• صفا، ذبیح‌الله (1385) تاریخ ادبیات، تهران: فردوس.
• طوسی، خواجه نظام‌الملک (1383) سیرالملوک (سیاستنامه)، به اهتمام هیبوبرات دارک، تهران: علمی و فرهنگی.
• عنصرالمعالی، کیکاووس بن اسکندر (1312) قابوسنامه، به اهتمام سعید نفیسی، تهران: چاپخانۀ مجلس.
• غزالی، محمدبن محمد الطوسی (1367) نصیحهالملوک. تصحیح جلال‌الدین همایی، تهران: هما.
• فتوحی، محمود (1390) سبک‌شناسی، نظریه ها، رویکردها و روشها، تهران: سخن.
• قزوینی، محمد (1344) «تحقیق در اشعار حافظ: بعضی تضمینهای حافظ (تضمین اشعار عربی)»، مجلۀ یادگار، شمارۀ 6، صص 71-62.
• همایی، جلال‌الدین (1367) فنون بلاغت و صناعات ادبی، تهران: هما.